Cảnh quan nông nghiệp (Agricultural Landscapes) là một dạng đặc thù của cảnh quan địa lý, được hình thành và định hình bởi các hoạt động sản xuất nông nghiệp của con người. Đó không chỉ là nơi diễn ra quá trình trồng trọt, chăn nuôi mà còn bao gồm sự tương tác phức tạp giữa con người, các yếu tố tự nhiên (đất đai, nước, khí hậu, sinh vật) và các công trình nhân tạo phục vụ nông nghiệp.

Các thành phần chính cấu thành cảnh quan nông nghiệp

Cảnh quan nông nghiệp được cấu thành bởi 3 yếu tố:

+ Yếu tố tự nhiên: Địa hình, loại đất, nguồn nước (sông, hồ, kênh mương), thảm thực vật tự nhiên còn sót lại, hệ động vật.

+ Yếu tố nhân tạo: Các loại cây trồng, vật nuôi, hệ thống canh tác (ruộng bậc thang, đồng bằng, vườn cây ăn quả), công trình thủy lợi (đê điều, kênh mương, cống), công trình hạ tầng (đường giao thông nông thôn), các công trình phục vụ sản xuất và đời sống (nhà kho, chuồng trại, nhà ở nông dân).

+ Yếu tố văn hóa - xã hội: Tập quán canh tác truyền thống, kiến trúc làng quê, các lễ hội liên quan đến nông nghiệp, tri thức bản địa về sản xuất và ứng xử với tự nhiên.

Phân loại cảnh quan nông nghiệp

Phân loại cảnh quan nông nghiệp có thể dựa trên nhiều tiêu chí:

+ Theo địa hình và điều kiện tự nhiên: Cảnh quan đồng bằng, cảnh quan miền núi (ruộng bậc thang), cảnh quan ven biển (nuôi trồng thủy sản kết hợp rừng ngập mặn), cảnh quan vùng khô hạn.

+ Theo hệ thống canh tác chủ đạo: Cảnh quan canh tác lúa nước, cảnh quan nương rẫy, cảnh quan vườn đồi cây công nghiệp/cây ăn quả, cảnh quan trang trại chăn nuôi.

+ Theo mức độ thâm canh và công nghệ áp dụng: Cảnh quan nông nghiệp truyền thống, cảnh quan nông nghiệp hiện đại, cảnh quan nông nghiệp công nghệ cao.

+ Theo chức năng nổi bật: Cảnh quan sản xuất lương thực, cảnh quan nông nghiệp du lịch, cảnh quan nông nghiệp sinh thái.

Đặc điểm chung của cảnh quan nông nghiệp

Cảnh quan nông nghiệp mang những đặc điểm riêng biệt, thể hiện sự tương tác giữa yếu tố tự nhiên và hoạt động sản xuất của con người:

+ Tính đa dạng sinh học và hình thái: Cảnh quan nông nghiệp thường bao gồm nhiều loại cây trồng, vật nuôi khác nhau, tạo nên sự đa dạng về sinh học. Bên cạnh đó, các yếu tố tự nhiên như ao hồ, cây xanh ven đường, bờ ruộng cũng góp phần làm tăng tính đa dạng này. 

+ Tính nhân tạo cao: Các yếu tố trong cảnh quan nông nghiệp thường được định hình và duy trì nhằm phục vụ mục đích sản xuất nông nghiệp.

+ Tính mùa vụ: Cảnh quan nông nghiệp thường có sự thay đổi rõ rệt theo mùa vụ của cây trồng và vật nuôi. Màu sắc, hình dáng của đồng ruộng, vườn cây sẽ khác nhau trong các giai đoạn sinh trưởng và thu hoạch. 

+ Tính văn hóa: Cảnh quan nông nghiệp thường phản ánh những nét đặc trưng về văn hóa, tập quán canh tác, kiến trúc nhà ở và các công trình tín ngưỡng của từng vùng miền. 

+ Tính mở và tương tác: Cảnh quan nông nghiệp thường là những không gian mở, ít bị che chắn bởi các công trình xây dựng lớn. 

Chức năng của cảnh quan nông nghiệp

Cảnh quan nông nghiệp mang nhiều chức năng và giá trị quan trọng:

+ Giá trị sản xuất: Cung cấp lương thực, thực phẩm và nguyên liệu cho công nghiệp, đảm bảo an ninh lương thực quốc gia.

+ Giá trị kinh tế: Tạo thu nhập và việc làm cho người dân nông thôn, đóng góp vào sự phát triển kinh tế địa phương và đất nước thông qua xuất khẩu nông sản, phát triển du lịch nông nghiệp.

+ Giá trị sinh thái và môi trường: Điều hòa khí hậu tiểu vùng, bảo vệ tài nguyên đất và nước, duy trì đa dạng sinh học (các loài cây trồng, vật nuôi, côn trùng, chim...), cảnh quan xanh giúp giảm thiểu ô nhiễm không khí.

+ Giá trị văn hóa - xã hội: Lưu giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, phong tục tập quán, lối sống đặc trưng của cộng đồng nông thôn; tạo không gian sống yên bình, gắn kết cộng đồng; là nguồn cảm hứng cho văn học, nghệ thuật.

+ Giá trị thẩm mỹ và giải trí: Tạo nên vẻ đẹp đặc trưng của nông thôn với những cánh đồng lúa xanh mướt hay vàng óng, những vườn cây trĩu quả, là điểm đến hấp dẫn cho du lịch sinh thái và trải nghiệm.

Một số ví dụ tiêu biểu về cảnh quan nông nghiệp trên thế giới:

+ Ruộng bậc thang ở châu Á: Từ những thửa ruộng lúa uốn lượn ở Bali (Indonesia) với hệ thống thủy lợi subak độc đáo, đến những sườn núi phủ kín lúa ở Vân Nam (Trung Quốc) hay Ifugao (Philippines), ruộng bậc thang không chỉ là phương thức canh tác thích ứng với địa hình dốc mà còn tạo nên những cảnh quan kỳ vĩ và mang đậm giá trị văn hóa.

Ruộng bậc thang ở Bali - Indonesia

Ruộng bậc thang ở Ifugao - Philippines

+ Hệ thống canh tác lúa nước ở đồng bằng lớn: Những cánh đồng lúa bát ngát ở đồng bằng sông Hằng (Ấn Độ và Bangladesh), đồng bằng sông Mekong (Đông Nam Á) là những vựa lúa quan trọng của thế giới, với hệ thống kênh mương và các làng quê trù phú xen kẽ.

Cánh đồng lúa ở An Giang – Việt Nam

+ Các vùng trồng nho và sản xuất rượu vang ở châu Âu: Những sườn đồi trồng nho xanh mướt ở Tuscany (Ý), Bordeaux (Pháp) hay Douro Valley (Bồ Đào Nha) không chỉ tạo ra những loại rượu vang nổi tiếng mà còn hình thành nên những cảnh quan văn hóa đặc sắc, gắn liền với lịch sử và truyền thống sản xuất rượu vang lâu đời.

Vườn nho vùng Bordeaux - Pháp

+ Các trang trại chăn nuôi gia súc rộng lớn ở Bắc và Nam Mỹ: Những đồng cỏ mênh mông ở Argentina hay miền Tây Hoa Kỳ với các trang trại chăn nuôi bò thịt quy mô lớn

Cánh đồng cỏ ở Pampa – Argentina

Thảo nguyên Palouse ở vùng Tây Bắc Hoa Kỳ

+ Cánh đồng hoa Tulip ở Keukenhof và các vùng lân cận (Hà Lan): Vào mùa xuân (thường là tháng 4, tháng 5), các cánh đồng ở Hà Lan bừng nở với hàng triệu bông hoa tulip đủ màu sắc, tạo thành những thảm hoa rực rỡ trải dài hút tầm mắt. Đây là biểu tượng nổi tiếng của đất nước này.

Cánh đồng hoa Tulip ở Keukenhof – Hà Lan

+ Cánh đồng hoa Oải hương ở Provence (Pháp): Vào mùa hè (thường là tháng 6, tháng 7), những cánh đồng hoa oải hương ở vùng Provence lại khoác lên mình màu tím thơ mộng và tỏa hương thơm ngát. Khung cảnh này thu hút rất đông  du khách và nhiếp ảnh gia.

Cánh đồng hoa Oải hương ở Provence - Pháp

+ Đồi trà ở Cameron Highlands (Malaysia) hoặc Munnar (Ấn Độ): Những ngọn đồi xanh mướt được bao phủ bởi các luống trà thẳng tắp tạo nên một khung cảnh yên bình và trong lành. Không khí mát mẻ và cảnh quan độc đáo làm cho nơi đây trở thành điểm đến hấp dẫn.

Đồi trà ở Cameron Highlands - Malaysia

Đồi trà ở Munnar - Ấn Độ

+ Vùng Tam giác Cà phê (Coffee Triangle - Eje Cafetero, Colombia): Được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới, khu vực này có cảnh quan núi non xanh tươi với những dãy cà phê bạt ngàn. Nó không chỉ đẹp mà còn phản ánh văn hóa trồng và sản xuất cà phê đặc sắc của Colombia.

Vùng Tam giác Cà phê (Coffee Triangle) - Colombia

+ Cánh đồng lúa mì ở Palouse (Mỹ): Vùng Palouse ở bang Washington và Idaho nổi tiếng với những ngọn đồi nhấp nhô được bao phủ bởi lúa mì và các loại cây trồng khác. Ánh sáng và bóng đổ trên các sườn đồi tạo ra những hiệu ứng thị giác độc đáo, đặc biệt vào lúc bình minh và hoàng hôn.

Cánh đồng lúa mì ở Palouse - Mỹ

Cảnh quan nông nghiệp Việt Nam

Cảnh quan nông nghiệp ở Việt Nam cũng vô cùng đa dạng và phong phú, phản ánh sự khác biệt về địa hình, khí hậu, văn hóa và phương thức canh tác của từng vùng miền. Dưới đây là một số đặc điểm nổi bật:

Sự phân hóa rõ rệt theo vùng:

+ Trung du và miền núi phía Bắc: Cảnh quan nổi bật với những thửa ruộng bậc thang kỳ vĩ, uốn lượn trên các sườn đồi. Các nương ngô, đồi chè xanh mướt tạo nên vẻ đẹp hùng vĩ và thơ mộng. Văn hóa canh tác gắn liền với các dân tộc thiểu số, thể hiện qua kiến trúc nhà ở, trang phục và các phong tục tập quán.

Ruộng bậc thang ở Hoàng Su Phì - Hà Giang

+ Đồng bằng sông Hồng: Đặc trưng bởi những cánh đồng lúa nước trù phú, xen kẽ với các làng quê truyền thống, ao hồ và hệ thống kênh mương dày đặc. Mùa vụ lúa tạo nên những mảng màu xanh, vàng xen kẽ, thay đổi theo thời gian. Các hoạt động nông nghiệp gắn liền với đời sống văn hóa làng xã, các lễ hội truyền thống.

Cánh đồng lúa ở Thái Bình

+ Bắc Trung Bộ và Duyên hải Nam Trung Bộ: Cảnh quan nông nghiệp đa dạng với những cánh đồng lúa ven biển, các vùng trồng cây công nghiệp như cao su, cà phê, hồ tiêu ở vùng đồi núi và các vùng trồng cây ăn quả, cây công nghiệp chịu hạn. Hoạt động nuôi trồng và đánh bắt thủy sản cũng đóng vai trò quan trọng ở vùng ven biển.

Đồi chè Thanh Chương – Nghệ An

Cánh đồng muối và thanh long ở Bình Thuận

+ Tây Nguyên: Nổi tiếng với các đồi cà phê, cao su, chè bạt ngàn, trải dài trên các cao nguyên đất đỏ bazan màu mỡ. Cảnh quan mang tính quy hoạch và công nghiệp hơn so với các vùng khác.

Đồi cà phê ở Tây Nguyên

+ Đông Nam Bộ: Nổi bật với các loại cây công nghiệp lâu năm tạo nên những mảng xanh rộng lớn, trải dài trên các vùng đồi và bậc thềm phù sa cổ. Vùng Đông Nam Bộ còn là vùng chuyên canh cây ăn quả với nhiều loại cây đặc sản như sầu riêng, chôm chôm, măng cụt, bưởi... trồng ở khu vực có điều kiện đất đai và nguồn nước thuận lợi, tạo nên những không gian xanh mát và trù phú.

Rừng cao su ở Đồng Nai

+ Đồng bằng sông Cửu Long: Là vựa lúa lớn nhất cả nước với những cánh đồng lúa mênh mông, hệ thống sông ngòi, kênh rạch chằng chịt. Các vườn cây ăn trái trĩu quả, các vuông tôm, ao cá là những nét đặc trưng của vùng. Văn hóa sông nước ảnh hưởng sâu sắc đến cảnh quan và đời sống người dân.

Cánh đồng lúa và hoa kiểng Đồng bằng Sông Cửu Long

Sự gắn kết giữa nông nghiệp và văn hóa:

 Cảnh quan nông nghiệp Việt Nam không chỉ là nơi sản xuất lương thực mà còn là không gian văn hóa, lưu giữ những giá trị truyền thống, phong tục tập quán của người dân. Các công trình kiến trúc như đình làng, chùa, miếu thường gắn liền với không gian nông nghiệp và là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng. Các lễ hội nông nghiệp, các hình thức canh tác truyền thống là những yếu tố tạo nên bản sắc riêng cho cảnh quan nông nghiệp ở mỗi vùng miền.

Sự thay đổi dưới tác động của hiện đại hóa:

Quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa và xây dựng nông thôn mới đang làm thay đổi diện mạo cảnh quan nông nghiệp ở nhiều vùng. Xu hướng cơ giới hóa, ứng dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất nông nghiệp làm thay đổi cấu trúc và hình thái của đồng ruộng, vườn cây. Việc phát triển hạ tầng giao thông, xây dựng các khu dân cư mới cũng tác động đến cảnh quan truyền thống.

Tiềm năng phát triển du lịch nông nghiệp:

Với sự đa dạng và độc đáo của mình, cảnh quan nông nghiệp Việt Nam đang trở thành một điểm đến hấp dẫn cho du lịch. Các mô hình du lịch sinh thái nông nghiệp, du lịch cộng đồng gắn với các hoạt động sản xuất nông nghiệp truyền thống, tham quan làng nghề, trải nghiệm văn hóa địa phương ngày càng phát triển.

Cảnh quan nông nghiệp không chỉ đơn thuần là không gian sản xuất mà còn mang giá trị văn hóa, lịch sử và thẩm mỹ. Nó phản ánh mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, kỹ thuật canh tác truyền thống hoặc hiện đại, và lối sống của cộng đồng cư dân nông thôn. Ngoài ra, cảnh quan nông nghiệp ngày càng được chú trọng trong phát triển du lịch nông nghiệp, mang lại những trải nghiệm đặc sắc cho du khách.

CÔNG TY TNHH TM XD THẢO NGUYÊN XANH

Hotline : 028 6287 3168

Email : thietkethicongcanhquan@thaonguyenxanh.vn

Website: thietkethicongcanhquan.com

Facebook : Thảo Nguyên Xanh